Шальверов Эмиль Къырымтатар гузеллерни яраштыргъан ильванлар

Шальверов Эмиль Рефатович, Акъ-Шейих районынынъ «Березовка мектеби» МБУМ 9 сыныф талебеси

Къырымтатар гузеллерни яраштыргъан ильванлар

Дюньяда энъ дюльбер къызлар къырымтатар къызларыдыр. Олар чатма къашлы, къара козьлю, акъ герданлы, индже белли назиклернинъ назиги. Шаирлернинъ эсерлеринде дестан олгъан гузеллер. Бизим къызлар намуслы, темиз гонъюлли, садыкъ мелеклер. Олар бизлер ичюн шефкъатлы аналар, севимли нишанлылар, мераметли таталар.
Эвель-эзельден къырымлылар бу гузуллернинъ гузелликлерини даа зияде косьтермек ичюн, озьлерининъ севгилерини бильдирмек ичюн къуюмджылыкънен огърашкъанлар. Къуюмджылыкъ унери Къырымнынъ Къарасувбазар , Багъчасарай шеэрлеринде инкишаф олып кельген. Усталар чешит къушакълар, купелер, юзюклер, билезиклер япкъанлар. Алтын, кумюштен ойле орьнеклер япкъанлар ки, санки адам эли дегиль де бир тылсымджы бу теллернен нагъышлагъан. Бу неснелер чешит тюрлю джевер ташларнен: индже, фирюзе, эльмазларнен яраштырылгъан.

Къартанамнынъ сандыгъы ачылды,
Ичинден ильванлар сачылды.
Къушакъ, купе, юзюк, инджи -
Бахтлы яшлыгъынынъ шааты.
Деделернинъ урф-адети ,
Бабаларнынъ эдиеси,
Аналардан мирас къалгъан
Халкъымызнынъ тарихы.

Инджи йипи

Акъ герданлы назлыгъа
Беяз инджи ярашыр,
Къырымтатар къызына
 Джевер, ильван ярашыр

—

Инджи йипи уфакъ инджилерден йипекке топлангъан, йиплернинъ сырасы еди дане. Еди ракъамы тимсалийдир. 7 – мукеммеликни бильдире.

—Бу инджи йипине пек чокъ «яштыр». Инджи меним къартанамнынъкидир. Онъа онынъ бабасы Амеди къартбабамдан дженктен эвель Къарасувбазардан бахшыш кетирген. Сюргюн олггъанда, Теселля къартанам ачлыкъ олса да, инджилерни сакълагъан, чюнки бу бабасындан къалгъан эдие олгъан.

—Амедиева Теселля – меним къартанам. О, 1933 сенеси Джанкой районынынъ Тюб-Кенегез коюнде догъгъан. Оларнынъ къорантасы пек тирнекли ве окъувгъа авес олгъан несильден экенлер. Дженкнинъ биринджи куньлеринден бабасы урушкъа кете. 1944 сенеси Теселля, анасынен берабер сюргюн олуна. Бу мудхиш сенелерини къартанам Озьбекистаннынъ Къашкъадарья виляетинде яшай. Карши педагогика институтынынъ тарих болюгини битире ве бутюн омрю башта оджалыкъ, сонъра мектеп мудири олып чалыша. Къартанам 1992 сенеси Ватаны Къырымгъа къайтып келе. Бабасындан къалгъан инджини сакълай, оны Улькер къызына, меним анама, тою олгъанда, багъышлагъан. Анам исе меним татама багъышлайджакъ.

Алтын купе. Тылсымлы ильван

—«Юз яшлы», фирюзе козьлю, бахт кетирген, назардан сакълагъан, гузельни яраштыргъан алтын купе. 

—Алтын купе темиз къырмызы алтындан япылгъан. Даиренинъ устюне нал шеклинде алтын парчасы япыштырылгъан. Нал уфакъ фирюзе ташларынен яраштырылгъан, налнынъ ортасында исе буюк фирюзе «козю». Нал –бахт, берекет, боллукънынъ тимсали. Къырымтатар усталары япкъан неснелерине тылсым къойгъанлар, ырым эткенлер. Бу ильванлар тек яраштырув ичюн дегиль, олар къорчалай, бахт кетире.
—Йыллар девамында купенинъ бир къач фирюзе козьчиклери тюшкен. Купенинъ индже къулачыгъы бар. Купелер къырымтатар къадын-къызлары такъкъан. Бу купе Кезлев шеэринде къуюмджы устасынен япылгъан. Къырымтатар къадын-къызларына купе такъмагъа адет олгъан. Купе къызнынъ дюльберлик чизгилерини даа зияде бельгилей. Фирюзе ташы- назар ташы. Онынъ ренки денъиз сувунынъ тюсюни анъдыра. Айталар ки, фирюзе ташы адамнынъ кейфи денъишкенинен, о да озюнинъ ренкини денъиштире: де къоюлаша, де ачыкъ ола… акъикъатен, тылсым.

Фирюзе купе багъышлайым,
Назар тиймесин санъа

Фирюзе козьлю алтын купе Исмаилова Ленуреге онынъ анасы Айше битайдан эдие олгъан. Айше къартана 1924 сенеси Акъ-Шейих районынынъ Семен коюнде догъгъан. Алтын купени Джумазие анасы озь сырлы козьлю кендже къызына Айшеге, назар тиймесин деп, Ялта оджалар техникумында окъугъан девринде багъышлагъан. Бойлеликнен, бу къорантада адет олгъан: кендже къызгъа купе багъышлангъан.

«Ойнагъан» купе

—Купени айландырсанъ, кунеш шавлелери алтында ильван озь ренкини денъиштире, яни чешит ренклернен «ойнай». Базы –о, къырмызы ола, базы- сары, ташчыкълары да, яш къызчыкъ сырлы козьчиклерини къымгъан киби, де мавы, де ешиль ренкнен ойнайлар. Айны заманда о, къырмызы алтындан ясалгъаны корюне.

Кумюш къушакъ

—Кумюш къушакъ кумюштен ясалгъан. О, он бир дане парча ве эки къушакъ башындан яни такъадан ибарет. Парчалар бири-бирине аджайип орьнеклернен къошулгъан, эки такъа бири-бирине «козьнен» бирике. Парчаларнынъ узерини къаралама ве осюмлик орьнеклери яраштыра. Ильван парчалары орьнекленип кесильген. Бу къушакъны багъчасарайлы къуюмджы уста япкъан. Бу эльван Семен койлю Мустафа къызы Айше битайдан къызларына эдие олып къалгъан.

Индже белинъ, дюльберим, кумюш къушакънен сарайым …

Къушакълар киймеге къырымтатар къадын-къызлар ичюн адет олгъан. Олар чешит тюрлюдир: кумюш, лахшиван, йипек къушакълар. Ильванлар къырымтатар къызларынынъ индже белини саргъан, олар дюльбер нагъышлы антерлерни яраштыргъан. Къыз, тою олып, эвден узатылгъанда, адети узьре бабасы белине къушакъ такъа. Бу – келиннинъ ана-баба эвинен узюльмеген багъынынъ тимсалидир.

Къырымтатар дюльберлерни яраштыргъан ильванлар бизим къартаналарымызнынъ сандыкъ хазинелеридир. Оларнынъ дегерлиги шунда ки, халкъымызнынъ кечмиши, тарихы, урф-адетлеримизнинъ шааты олгъанында. Усталар бу ильванларны ясагъанда, юрек атешлерини, севгилерини койып, иджатларыны ифаде эткенлер. Оларнынъ орьнеклеринде халкъымызнынъ яшайыш нагъмелери сезиле.